ប្រព័ន្ធអប់រំបុរាណឥណ្ឌា-ខ្មែរ៖ គុរុកុល, អាស្រម និងវត្តអារាម

រាប់វិលជុំ៖ ការសិក្សាបែនគុរុកុល នៅឥណ្ឌាសម័យបុរាណ, ការសិក្សាតាមវត្តអារាមខ្មែរ, ប្រាសាទប្រែរូប និងអាស្រមសិក្សាមួយនៅទីក្រុងប័ង្គលោ ប្រទេសឥណ្ឌាបច្ចុប្បន្ន ។

លោកវិទូ | ថ្ងៃ ៣᧲៤ ឆ្នាំកុរ ឯកស័ក ព.ស. ២៥៦៣ | ១០ មីនា ២០២០

ការសិក្សាអប់រំសម័យបុរាណ តែងភ្ជាប់ទៅនឹងវិស័យសាសនា បង្រៀនដោយអាចារ្យទិសាបាមោក្ខ នៅតាមព្រៃភ្នំអាស្រមក្រំថ្ម ជាទីដែលគ្រូអាចារ្យស្នាក់នៅផ្ទាល់ ។ ឥណ្ឌាមានប្រព័ន្ធអប់រំបុរាណល្បីល្បាញមួយគឺ គុរុកុល ។ ខ្មែរយើងក៏មានលំនាំអប់រំបុរាណស្រដៀងគ្នានេះដែរ តែយើងក៏មានប្រព័ន្ធអប់រំមួយ ដែលអាចហៅបានថា អាស្រម និងក្រោយមកវិវត្តន៍ជាសាលាវត្តអារាម ។

ប្រព័ន្ធគុរុកុល (Gurukula Education System)

ឥណ្ឌាក្នុងសម័យបុរាណ គឺជាមជ្ឈមណ្ឌលសិក្សាព្រះពុទ្ធសាសនាដ៏សំខាន់ ដែលសម្បូរទៅដោយសាលាទិសាបាមោក្ខ នៃប្រព័ន្ធអប់រំសម័យបុរាណ និងសម័យកណ្ដាល ចាប់សតវត្សរ៍ទី ៥ (ឆ្នាំ ៥០០) គ.ស. ទៅ ពេលដែលចាប់មានសាកលវិទ្យាល័យ ដែលភាគច្រើនតែងផ្សារភ្ជាប់នឹងវត្តអារាម ឬវិហារ និង អាស្រម ។ ប្រព័ន្ធអប់រំសម័យឥណ្ឌាបុរាណ មានឈ្មោះថា គុរុកុល (gurukula) មកពីភាសាសំស្ក្រឹតថា គុរុ (គ្រូ) និង កុល (គ្រួសារ ឬផ្ទះ) ជាប្រភេទសាលាសិក្សាដែលជាលំនៅស្ថាន ដែលមានសិស្សមកពីទីជិតឆ្ងាយស្នាក់នៅក្បែរៗគ្រូ (គុរុ) របស់ពួកគេ (អគារការ និង ប្រាធាន ២០២២: ១៩៤) ។ ជាទូទៅ សិស្សត្រូវស្វះស្វែងរកគ្រូ ដែលមានជំនាញឯកទេស ដែលខ្លួនចង់រៀន ពេលគ្រូអនុញ្ញាតឲ្យចូលរៀន ឬទទួលជាសិស្សហើយ សិស្សត្រូវស្នាក់នៅនឹងអាស្រមរបស់គ្រូ ដើម្បីសិក្សាមន្តវិជ្ជាអំពីគាត់ និងបំរើគាត់ដោយប្រការផ្សេងៗ ។ គុរុកុល ជាប្រពៃណីដែលបានអនុវត្ត ដោយសាសនាធំៗទាំងបួនរបស់ឥណ្ឌាគឺ សាសនាហិណ្ឌូ ពុទ្ធសាសនា សាសនាជេន និងសាសនាសិក្ខ ។ នៅក្នុងពុទ្ធសាសនាក្នុងសម័យឥណ្ឌាបុរាណ យើងអាចឃើញមានក្នុងពុទ្ធប្បវត្តិ កាលដែលព្រះសិទ្ធត្ថពោធិសត្វ បានចូលរៀនក្នុងសំណាក់ តាបសព្រាហ្មណ៍ពីរនាក់គឺ ឧទកតាបស និងអាឡារតាបស ដែលបានបង្រៀនសមាបត្តិប្រាំបីដល់ព្រះអង្គ មុនពេលព្រះអង្គធ្វើទុក្ករកិរិយា មុនពេលព្រះអង្គទ្រង់បានត្រាស់ដឹងជាព្រះពុទ្ធ ។

ប្រព័ន្ធអប់រំគុរុកុលដែលមានតាំងពីមុនសម័យពុទ្ធកាល ជាប្រព័ន្ធអប់រំឥណ្ឌាបុរាណ ដ៏ចាស់ជាងគេបំផុតនិងមានសារសំខាន់មួយ ក្នុងចំណោមប្រព័ន្ធអប់រំទាំងឡាយនៃអារ្យធម៌សាកលលោក ។ ឥណ្ឌាមានប្រព័ន្ធអប់រំដែលមានលក្ខណៈរៀបរយបែបនេះ មុនបច្ចិមលោកទៅទៀត ។ វាជាការផ្ទេរចំណេះដឹងផ្លូវលោកផ្លូវធម៌ ពីអ្នកប្រាជ្ញចាស់ៗ ដល់ក្មេងជំនាន់ក្រោយ ដោយវិធីសាស្ត្របង្រៀនតាមការទន្ទេញចាំមាត់ និងពីមាត់មួយទៅមាត់មួយ ។ ម្យ៉ាងទៀត គុរុកុល ជាប្រព័ន្ធអប់រំបុរាណ មានគ្រូជាអ្នកស្ម័គ្រចិត្តបង្រៀនដោយឥតគិតប្រាក់កម្រៃអ្វីឡើយ ទៅលើមុខវិជ្ជាផ្សេងៗដូចជា សាសនា អក្សរ អក្សរសាស្ត្រ ទស្សនវិជ្ជា យុទ្ធសាស្ត្រសង្គ្រាម រដ្ឋសាស្ត្រ វេជ្ជសាស្ត្រ ហោរាសាស្ត្រ និងប្រវិត្តិសាស្ត្រ ។ ប៉ុន្តែ សិស្សដែលជារាជបុត្រ កូនគហបតី ឬកូនមន្ត្រីស្តុកស្តម្ភ អាចជូនជាសគុណដែលគេហៅថា គុរុទក្សិណា មានមាសប្រាក់ឬរបស់របរផ្សេងៗដល់គ្រូ មុនពេលដែលពួកគេចាក់ចេញពីគុរុកុល ក្រោយពេលរៀនចប់សព្វគ្រប់ ។

លុះដល់ដើមសហសវត្សរ៍ទី ១ នៃគ្រិស្ដស័ករាជ និងពីរបីសតវត្សរ៍ក្រោយមកទៀត ប្រព័ន្ធអប់រំឥណ្ឌាសម័យបុរាណ ក៏បានអភិវឌ្ឍជាឧត្តមសិក្សាជាន់ខ្ពស់រហូតដល់ថ្នាក់សាកលវិទ្យាល័យ ។ សាកលវិទ្យាសល័យល្បីៗមួយចំនួនបានលេចឡើងជាបន្តបន្ទាប់ ជាពិសេសសាកលវិទ្យាល័យពុទ្ធសាសនា ។ ដោយសារភាពល្បីល្បាញផ្នែកការសិក្សានេះ ប្រទេសអ្នកកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាទាំងឡាយ បានបញ្ជូនសមណទូត ឬអ្នកប្រាជ្ញពុទ្ធសាសនារបស់ខ្លួន ឲ្យទៅបន្តការសិក្សាវិជ្ជាជាន់ខ្ពស់ និងសិក្សាស្រាវជ្រាវបកប្រែគម្ពីរដីកាផ្សេងៗ នៅប្រទេសឥណ្ឌាជាអារ្យប្រទេស ។

សាកលវិទ្យាល័យព្រះពុទ្ធសាសនា ឬវត្តអារាម (មហាវិហារ) សំខាន់ៗ នៅក្នុងប្រទេសឥណ្ឌាសម័យបុរាណ មានដូចជា តក្កសិលា (ប៉ាគីស្ថាន) នាលន្ទា (ពិហារ) វិក្រមសិលា (ពិហារ) វាលភី (គុជរ័ត) សោមបុរៈ (បេង្គ័ល) ជគទ្ធលៈ (បង់ក្លាដេស) ឧទន្តបុរី (ពិហារ) និងបុស្បគិរី (អូឌិស្សា) គឺជាស្ថាប័នសិក្សាជាន់ខ្ពស់ នៅប្រទេសឥណ្ឌាសម័យបុរាណ ។ ការសិក្សាកម្រិតទាបក្រោមសាកលវិទ្យាល័យ ដែលគេហៅថា បិរិវេណ ក៏បានវិវត្តន៍ឡើងដែរ ជាពិសេសនៅកោះស្រីលង្កា នៅឆ្នាំ ១០០ គ.ស. ហើយគំរូការសិក្សាអប់រំនេះក៏ត្រូវបានអនុវត្ត នៅក្នុងប្រព័ន្ធអប់រំពុទ្ធិកសិក្សា នៃប្រទេសក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ដែរ ។

អ្នកប្រាជ្ញល្បីៗមួយចំនួនរបស់ឥណ្ឌាសម័យបុរាណ មានដូចជា៖

១. អាចារ្យ ចាណក្យៈ អ្នកយុទ្ធសាស្ត្រនយោបាយការទូតស្ដេចគុប្តៈ និងជាអ្នកនិពន្ធសៀវភៅដ៏ល្បីល្បាញមានចំណងជើងថា អថ៌សាស្ត្រ (អត្ថសាស្ត្រ) (ស.វ.ទី២-៣ មុនគ.ស.) ។

២. ឥសី ចរ័ក ជាគ្រូថ្នាំបុរាណឥណ្ឌាអាយុរវេទ (ស.វ.ទី៣ មុនគ.ស.) ។

៣. វាល្មីកិ កវីកំណាព្យនៃអក្សរសាស្ត្រសំស្ក្រឹត និងអ្នកនិពន្ធរឿង រាមាយណៈ (ខ្មែរ៖ រឿងរាមកេរ្តិ៍) ដ៏មានឥទ្ធិពល (ស.វ.ទី៥ មុនគ.ស.) 

៤. អស្វឃោសៈ ជាអ្នកប្រាជ្ញពុទ្ធសាសនា កវីនិពន្ធគម្ពីរ ពុទ្ធចរិត (ស.វ.ទី២ នៃគ.ស.) ។

៥. អាចារ្យ នាគជ៌ុន ជាទស្សនវិទូពុទ្ធសាសនាដ៏ល្បីឈ្មោះជាងគេ នៅឥណ្ឌាក្រោយសម័យពុទ្ធកាល ដែលជាមហាគ្រូ និងជាសាកលវិទ្យាធិការ នៃសាកលវិទ្យាល័យនាលន្ទាបុរាណ និងជាអ្នកនិពន្ធគម្ពីរ ប្រាជ្ញាបារមីសូត្រ នៃពុទ្ធសាសនាមហាយាន (ស.វ.ទី១-២ នៃគ.ស.) ។ 

៦. អាទិ សង្ករាចារ្យ ជាទស្សនវិទូសាសនាហិណ្ឌូ ដែលបានធ្វើវិវឌ្ឍនកម្មទ្រឹស្ដី អទ្វៃត វេទាន្ត ឲ្យមាំមួនឡើង និងជាស្ថាបនិកសាសនាហិណ្ឌូ ដែលគេប្រតិបត្តិនៅឥណ្ឌា នាពេលបច្ចុប្បន្ន (ស.វ.ទី ៨ នៃគ.ស.) ។

ប្រព័ន្ធអប់រំអាស្រម (Ashram Education System)

ទាក់ទិននឹងវិស័យអប់រំសម័យបុរាណនេះដែរ ខ្មែរយើងដោយសារបានទទួលឥទ្ធិពលព្រហ្មញ្ញសាសនា និងពុទ្ធសាសនាពីប្រទេសឥណ្ឌា ក៏ប្រហែលមានប្រព័ន្ធអប់រំបែប គុរុកុល នេះដែរនៅក្នុងសម័យនគរភ្នំ (ហ្វូណន, ស.វ.ទី១-៦) ។ ប៉ុន្តែការសិក្សាត្រូវកម្រិតនៅត្រឹមតែក្នុងព្រះរាជដំណាក់ បង្រៀនដោយព្រះរាជគ្រូ (រាជគុរុ) សម្រាប់ខ្សែរាជវង្សានុវង្ស និងនាម៉ឺនមន្ត្រីប៉ុណ្ណោះ គឺមិនទូលំទូលាយទូទៅដូចឥណ្ឌាទេ ។ លុះដល់សម័យអង្គរ ឬមហានគរ ប្រព័ន្ធអប់រំខ្មែរបុរាណបានឈានដល់ចំណុចកំពូល និងទូលំទូលាយ រីឯឥណ្ឌាក៏មានប្រព័ន្ធអប់រំទំនើបឡើង ដល់កម្រិតសាកលវិទ្យាល័យដូចរៀបរាប់ខាងលើ ។

យើងហាក់ពុំទាន់មានការសិក្សាឲ្យស៊ីជម្រៅ អំពីប្រព័ន្ធអប់រំបុរាណខ្មែរនៅឡើយទេ ។ ប៉ុន្តែ នៅក្នុងសម័យបុរាណខ្មែរ «ប្រព័ន្ធអាស្រម» អាចមានលក្ខណៈដូចគ្នានឹង «ប្រព័ន្ធគុរុកុល» បុរាណរបស់ឥណ្ឌាដែរ ។ យើងតែងឮតាមរយៈល្ខោនខ្មែរ ពីការចេញទៅសិក្សារៀនសូត្ររបស់ព្រះរាជបុត្រ នៅអាស្រមក្រមថ្ម ជាមួយលោកតាព្រះមហាមុនីឥសី នៅក្រុងពារាណសី ដូច្នេះជាដើម ។ ការនិយមបែបនេះអាចមានប្រភពពីពុទ្ធប្រវត្តិក៏ត្រូវ ឬប្រភពពីការសិក្សាអប់រំពីខ្មែរបុរាណក៏មិនខុស ។

នៅសម័យនគរភ្នំ ខ្មែយើងបានស្រូបទាញយកចំណេះដឹងផ្នែកសាសនា ការគ្រប់គ្រងរដ្ឋ និងស្ថាបត្យកម្ម ពីប្រទេសឥណ្ឌាយ៉ាងលឿន ប្រកបដោយលក្ខណៈឆ្នៃប្រឌិតខ្ពស់ ដែលជាទុនដល់ការកសាងអាណាចក្រអង្គរដ៏រុងរឿង ប្រមាណជាង ៥ សតវត្សរ៍ក្រោយមក ។ នៅសម័យនោះ មានព្រះសង្ឃខ្មែរមួយព្រះអង្គនាម មហាថេរសង្ឃបាល ដែលជាអ្នកប្រាជ្ញពុទ្ធសាសនាខ្មែរដ៏ល្បីល្បាញ ក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រីខ្មែរសម័យនគរភ្នំ ។ ក្នុងសតវត្សរ៍ទី ៥ គ.ស. ព្រះមហាថេរអង្គនេះ រួមជាមួយព្រះសង្ឃខ្មែរល្បីឈ្មោះមួយអង្គទៀតគឺ ព្រះមហាមន្ទ្រសេនា បាននិមន្តទៅប្រទេសចិន និងបានបកប្រែព្រះត្រៃបិដក និងគម្ពីរធម៌ដទៃទៀត ពីភាសាសំស្ក្រឹតទៅជាភាសាចិន នៅការិយាល័យនគរភ្នំ នៅទីក្រុងណានជិង ។ ព្រះចៅក្រុងចិនសព្វព្រះរាជហឫទ័យចំពោះព្រះមហាថេរអង្គនេះណាស់ និងបានថ្វាយព្រះអង្គ (ខ្លួន) ជាសិស្ស ព្រមទាំងបានកសាងវត្តមួយប្រគេនព្រះអង្គ សម្រាប់គង់នៅដោយក្សេមក្សាន្ត ។ ប្រវត្តិវិទូល្បីឈ្មោះជាជាតិបារាំងម្នាក់គឺ លោក ហ្សក ស៊ឺដេស បានបង្ហាញឲ្យដឹងថា ព្រះសង្ឃខ្មែរទាំងពីរអង្គនេះ ចេះចាំភាសាសំស្ក្រឹតយ៉ាងស្ទាត់ជំនាញ ។ ម្យ៉ាងទៀត តាមប្រវត្តិសាស្ត្រសម័យនគរភ្នំ យើងឃើញមានព្រះសង្ឃឥណ្ឌាមួយអង្គនាម នាគសេនា បាននិមន្តមកគង់នៅនគរភ្នំ ហើយត្រូវបានព្រះរាជាខ្មែរ ព្រះបាទជ័យវ្ម័ន បញ្ជូនឲ្យនាំសួយសាអាករ ទៅថ្វាយអធិរាជចិន និងសុំយុទ្ធសាស្ត្រពីអធិរាជចិន ដើម្បីវាយដណ្ដើមយកអាណាចក្រចម្ប៉ា ។

នេះបង្ហាញឲ្យឃើញថា វិស័យអប់រំខ្មែរបុរាណក៏មានការរីកចម្រើន និងផ្ដល់នូវការសិក្សាវិជ្ជាជាន់ខ្ពស់ផងដែរ ។ ឆ្លងកាត់សម័យចេនឡា (ស.វ.ទី៦-៩) រហូតដល់សម័យអង្គរ (ស.វ.ទី៩-១៥) ការសិក្សាអប់រំក៏រឹតតែវិវត្តន៍ចម្រើនឡើងថែមទៀត ។ នៅសម័យមហានគរ យោងតាមសាស្ត្រចារ្យខ្មែរមួយចំនួន លើកឡើងថា ប្រាសាទមួយចំនួន ដែលពាក់ព័ន្ធនឹងការសិក្សាជាន់ខ្ពស់ ដែលអាចចាត់ទុកថាជាសាកលវិទ្យាល័យមានដូចជា សាកលវិទ្យាល័យតាព្រហ្ម (វត្តរាជវិហារ) សាកលវិទ្យាល័យព្រះខ័ន (វត្តស្រីជ័យ) និងសាកលវិទ្យាល័យនាគព័ន្ធ នៅខេត្តសៀមរាបបច្ចុប្បន្ន ។

យោងតាមសៀវភៅ ប្រវត្តិពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសខ្មែរ របស់ព្រះមហាវីរិយបណ្ឌិតោ ប៉ាង ខាត់ បានរៀបរាប់ថា នៅ​ក្នុង​វត្ត​រាជ​វិហារ ព្រះ​មហាថេរ​ថ្នាក់បណ្ឌិត​មាន​១៨ ​អង្គ ជា​សាស្ត្រាចារ្យ​មាន​ ២.៧៤០​ អង្គ (ប៉ាង-ខាត់ ១៩៦១: ៨៥) ។ នៅ​ក្នុង​វត្ត​ជ័យស្រី ព្រះ​នាង​ឥន្ទ្រ​ទេវី ជា​ព្រះ​អគ្គជាយា​នៃ​ព្រះបាទ​ជ័យ​វរ្ម័ន​ទី ​៧ ទ្រង់​ជា​សាកល​វិទ្យា​ធិ​ការ ។ ប៉ុន្តែនេះគ្រាន់តែជាការសន្និដ្ឋានប៉ុណ្ណោះ ភាពច្បាស់លាស់យ៉ាងណា អំពីលក្ខណៈពេញលេញនៃសាកលវិទ្យាល័យទាំងនេះ ត្រូវការការសិក្សាស្រាវជ្រាវបន្ថែមទៀត ។

ថ្មីៗនេះប្រវត្តិវិទូនិងបុរាណវិទូខ្មែរ តាមរយៈសិលាចារឹក បានសន្និដ្ឋានថា នៅសម័យមហានគរ «អាស្រម» បានដើរតួជាសាលាសិក្សា នៅក្នុងបទសម្ភាសន៍មួយរបស់វិទ្យុបារាំងអន្តរជាតិ ជាមួយនឹងលោកសាស្ត្រចារ្យខ្មែរល្បីឈ្មោះមួយរូបគឺ សាស្ត្រាចារ្យនរវិទ្យា អាំង ជូលាន បានសង្ខេបសេចក្តីថា៖

«អាស្រម» អាច​ជា​ខ្ទម​ឬ​កុដិ​លំនៅ​ធម្មតា​ក្នុង​ព្រៃភ្នំ​ សម្រាប់​លោកតា​ឥសី​នៅ​ក្នុង​ល្ខោន​ ប៉ុន្តែ​ជ្រាល​ជ្រៅ​ជាង​នេះ​ទៀត​ ការ​ស្រាវជ្រាវ​បឋម​ផ្នែក​បុរាណ​វិទ្យា​បង្ហាញ​ថា​ នៅ​សតវត្ស​ទី​៩ ​«អាស្រម» ដែល​មាន​ទាំង​អស់​ប្រហែល​១០០​នៅ​ទូទាំង​ប្រទេស​កម្ពុជា​បុរាណ ​សង់​ឡើង​ប្រកប​ដោយ​រចនាសម្ព័ន្ធ​ស្មុគស្មាញ​ ។ នៅ​សម័យ​អង្គរ​ វា​ជា​ទី​ដែល​សកម្មភាព​សាសនា ​និង​ការ​សិក្សា​អប់រំ​ប្រព្រឹត្ត​ទៅ​ផង​ បង្ហាញ​អំណាច​ព្រះ​មហាក្សត្រ​ផង ។

នៅក្នុងសម័យនគរភ្នំរហូតដល់សម័យមហានគរ អ្នកប្រាជ្ញខ្មែរបុរាណមានចំណេះដឹងជ្រៅជ្រះសុខុម លើបញ្ហាភាសាសំស្រ្កឹតណាស់ ដែលអាចឆ្លុះបញ្ចាំងបានតាមរយៈ ការនិពន្ធជាអត្ថបទកំណាព្យសំស្រ្កឹតបានយ៉ាងល្អ ។ ព្រោះហេតុនេះហើយ បានជាអ្នកប្រាជ្ញសំស្រឹ្កត ជនជាតិឥណ្ឌាសព្វថ្ងៃ បណ្ឌិត កមលេស្វរ ភដ្តាចារ្យ (Kamaleswar Bhattacharya) អះអាងថា អត្ថបទទាំងនោះ មានអត្ថន័យ អត្ថរូប និងអត្ថរសល្អវិសេស មិនចាញ់ស្នាដៃរបស់អ្នកប្រាជ្ញនៅស្រុកឥណ្ឌា ដែលជាម្ចាស់ភាសាផ្ទាល់ នាសម័យជាមួយគ្នានោះឡើយ (ឡុង សៀម ២០០០?) ។ ដូចជាអត្ថបទកំណាព្យសំស្រ្កឹតមួយផ្ទាំងដ៏ធំវែង ចារឹកនាឆ្នាំ ៩៦១ នៅប្រាសាទប្រែរូបជា បទមនោហរៈ ដែលគេមិនដែលឃើញមានសោះនៅស្រុកឥណ្ឌា ។

អ្នកប្រាជ្ញខ្មែរល្បីឈ្មោះមួយរូប នៅសម័យអង្គរគឺ ព្រះនាងឥន្ទ្រទេវី ជាកវីកំណាព្យ និងជាសាស្ត្រាចារ្យ   ។ ព្រះនាងជាព្រះរាជអគ្គមហេសីរបស់ ព្រះបាទជ័យវ្ម័នទី៧ ជាព្រះមហាក្សត្រនៃចក្រភពអង្គរដ៏រុងរឿង (ស.វ.ទី១២) ។

ប្រព័ន្ធអប់រំវត្តអារាម (Wat-Aram Education System)

នៅក្នុងសម័យក្រោយអង្គរគឺនៅសតវត្សរ៍ទី ១៦, ១៧ និង ១៨ ខ្មែរយើងបានធ្លាក់ដុនដាប រីឯការសិក្សាក៏ធ្លាក់«ចុះរោយវៀវពន់ពេកណាស់» ។ ការឈ្លានពានពីប្រទេសជិតខាង ធ្វើឲ្យយើងក្សោយ បែកបាក់សាមគ្គីផ្ទៃក្នុង រវល់តែនឹងការធ្វើសង្គ្រាមឥតឈប់ឈរ ។

សម័យនេះលទ្ធិព្រាហ្មណ៍ បានផុតរលត់រួចទៅហើយនៅប្រទេសកម្ពុជា ដោយប្តូរមកកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាវិញ ។ ដូចគ្នានេះដែរ «អាស្រម» ត្រូវបានវិវត្តន៍ទៅជា «វត្តអារាម» ។ ដូច្នេះការសិក្សាត្រូវពឹងលើវត្តអារាម និងព្រះសង្ឃ តែរបៀបសិក្សានៅប្រើរបស់ព្រាហ្មណ៍នៅឡើយ ។ សម័យនេះ ប្រព័ន្ធសិក្សាអប់រំខ្មែរ ត្រូវពឹងផ្អែកស្ទើរទាំងស្រុងលើវត្តអារាម ដែលអាចហៅបានថាជា ប្រព័ន្ធអប់រំវត្តអារាម ដែលមានព្រះសង្ឃគ្រប់ជាន់ថ្នាក់ ជាគ្រូអាចារ្យបង្រៀន ។ ដូច្នេះ «វត្តជាសាលារៀន វត្តជាសកលវិទ្យាល័យ» ។ វត្តជាឃ្លាំងចំណេះវិជ្ជា និងវិជ្ជាគ្រប់យ៉ាង ត្រូវរៀននៅក្នុងវត្តទាំងអស់ ។ លោកតា មៀច ប៉ុណ្ណ សរសេរទុកថា (កម្ពុជសុរិយា ១៩៩៤)៖

វត្តជាជង្រុក ឬឃ្លាំងសារពើវិជ្ជាគឺ អក្សរសាស្ត្រ គណិតសាស្ត្រ ហោរសាស្ត្រ ពេទ្យសាស្ត្រ សិល្បសាស្ត្រ យុទ្ធសាស្ត្រ វិស្សុកម្មសាស្ត្រ ។ ល ។ កុលបុត្រ កុលធីតា សុទ្ធតែជាសិស្សវត្ត ។ ចេញពីវត្តទៅអាចជាព្រះមហាក្សត្រ សេនាបតី នាម៉ឺន មន្ត្រីកាន់ក្រសួងត្បូងការទៅក្នុងប្រទេស ។

លុះដល់សតវត្សរ៍ទី ១៩ ការសិក្សាអប់រំក៏បានចាប់ផ្ដើមចម្រើនឡើងវិញ ។ សាស្ត្រាច្បាប់ សាស្ត្រាល្បែង និងសាស្ត្រាទេសន៍ ក៏កើតមានច្រើនដែរ ។ នៅសម័យនេះ បើទោះជា រាជវាំងបានផ្ដល់ការសិក្សាអប់រំក៏ពិតមែន តែប្រព័ន្ធអប់រំវត្តអារាម នៅដើរតួសំខាន់នៅឡើយ ។

ព្រះមហាក្សត្រខ្មែរ ដែលល្បីខាងការសិក្សាអប់រំគឺ ព្រះបាទហរិរក្សរាមា (ព្រះអង្គដួង) ព្រះអង្គជាមហាស្ដម្ភ ដ៏ប្រសើរក្នុងការសិក្សា ។ ព្រះអង្គជាកវីនិពន្ធដ៏វិសេស និងជាសាស្ត្រាចារ្យផងដែរ ។ លោកតា មៀច ប៉ុណ្ណ បានសរសេរទុកថា ព្រះបរមរាជវាំងឧដុង្គរបស់ព្រះអង្គគឺជា សាកលវិទ្យាល័យ ដោយព្រះអង្គទ្រង់ធ្វើជាសាកលវិទ្យាធិការ ។ នៅសាកលវិទ្យាល័យឧដុង្គ មានបង្រៀនមុខវិជ្ជាដូចជា៖ អក្សរសាស្ត្រខ្មែរ វិជ្ជាកាព្យ វិជ្ជានិពន្ធ បាលី ធម៌ ទស្សនវិជ្ជាពុទ្ធសាសនា និងវិជ្ជាផ្សេងៗទៀត ។ ព្រះអង្គជាអ្នកបង្រៀនផ្ទាល់តែម្ដង ។ 

ប៉ុន្តែការសិក្សានៅសាកលវិទ្យាល័យឧដុង្គនេះ ប្រហែលមិនទូលំទូលាយទេ គឺសម្រាប់តែក្រុមមន្ត្រីក្នុងព្រះរាជដំណាក់តែប៉ុណ្ណោះ ។ ដូច្នេះវត្តអារាមជាថ្នាលបណ្ដុះចំណេះ ដែលជាទីពេញនិយម ។

កុលបុត្រខ្មែរដែលប្រាថ្នាចង់សិក្សារៀនសូត្រនូវមុខវិជ្ជាផ្សេងៗ ត្រូវចូលបួសក្នុងពុទ្ធសាសនា ។ កុមារមានអាយុពី ៨ ដល់ ១០ ឆ្នាំត្រូវមាតាបិតា នាំយកទៅប្រគេនលោកនៅវត្ត ។ លុះមានអាយុ ១២ ឆ្នាំ បួសជាសាមណេរ និង ២១ ឆ្នាំ បួសជាភិក្ខុ ។ ប្រពៃណីនេះនៅពេញនិយមរហូតដល់សម័យសង្គមរាស្ត្រនិយម និងសម័យសាធារណរដ្ឋខ្មែរ ។ ដូច្នេះ ការបួសរៀនបានក្លាយជាប្រពៃណី របស់កុលបុត្រខ្មែររហូតដល់បច្ចុប្បន្ន ។ រីឯកុមារីឬស្ត្រីត្រូវចូលម្លប់ ដើម្បីរៀនវិជ្ជាខ្លះសម្រាប់ត្រៀមធ្វើជាមេផ្ទះ ។

យោងតាមការសិក្សារបស់លោកតា មៀច ប៉ុណ្ណ (កម្ពុជសុរិយា ១៩៩៤) យើងនិយាយបានថា នៅត្រឹមសតវត្សរ៍ទី ១៩ ការសិក្សាអប់រំតាមប្រព័ន្ធវត្តអារាម មានលក្ខណៈស្រដៀងនឹងប្រព័ន្ធគុរុកុលរបស់ឥណ្ឌាបុរាណណាស់ ។ តាមប្រពៃណីព្រាហ្មណ៍ នៅក្នុងច្បាប់មនុ (Manusmriti) និង គ្រឹហ្យសូត្រ (grihya sutra), កាលបើដល់អាយុសិក្សាហើយ (១០, ១១, ១២ ឆ្នាំ) មាតាបិតាត្រូវយកទៅប្រគល់ឲ្យឫសីជាអធ្យាបក (គ្រូបង្រៀន) ដើម្បីសិក្សាត្រៃវេទ (ត្រយិវិទ្យា) ។ កុមារព្រាហ្មណ៍នេះ ហៅថាព្រាហ្មណ៍ចារិន ឬព្រាហ្មណ៍ចារី (អ្នកប្រព្រឹត្តឲ្យបានទៅជាព្រាហ្មណ៍ ឬប្រព្រឹត្តឲ្យបានក្តីប្រសើរ) ។ ព្រាហ្មណ៍ចារីនៅជាមួយគ្រូ រកអាហារភោជជន រក្សាភ្លើង រហូតដល់ចេះត្រៃវេទ និងវេទាង្គ (អង្គរបស់វេទ) ៦ ប្រការគឺ៖

១. កល្បៈ៖ សិក្សាឲ្យចេះធ្វើពិធីបូជា

២. សិក្សា៖ សិក្សាសូរសាស្ត្រ

៣. ឆន្ទ៖ សិក្សាក្បួនកាព្យ

៤. និរុត្តិ៖ សិក្សាអានវេទឲ្យត្រឹមត្រូវតាមជើងកាព្យ

៥. វ្យាករណ៖ សិក្សាវេយ្យាករណ៍

៦. ជ្យោតិស្ឋ៖ សិក្សាតារាសាស្ត្រ

លុះរៀនចប់ត្រៃវេទនិងវេទាង្គសព្វគ្រប់ហើយ ទើបទទួលបាននាមថា បារគូ (អ្នកដល់នូវត្រើយនៃវិជ្ជា) ។ ដល់វិលមកផ្ទះវិញ ទើបមាតាបិតារៀបពិធីប្រសិទ្ធិឲ្យបានពេញជាព្រាហ្មណ៍ពេញលក្ខណៈគឺ ទ្វិជៈ (កើតពីរដង) គឺកើតពីមាតាម្ដង និងកើតចេញពីត្រៃវេទម្ដងទៀត ។

ប្រពៃណីខ្មែរយើងក៏មានលក្ខណៈដូចគ្នាដែរគឺ ព្រះសង្ឃដែលបានបួសរៀនចប់សព្វគ្រប់ហើយ ក៏បានសឹកជាគ្រហស្ថវិញ មានគ្រួសារ បម្រើការងារដ្ឋ និងសង្គមវិញ តាមអធ្យាស្រ័យ តាមកម្រិតបុណ្យនិស្ស័យដែលមាន ។ វ័យរៀនសូត្រគឺចាត់ទុកថាជាបឋមវ័យ (ព្រាហ្មណចារី) វ័យកណ្ដាលឬមជ្ឈិមវ័យ ត្រូវបានគូស្រករ (គ្រឹហស្ថៈ) និងវ័យចុងក្រោយគឺបច្ឆិមវ័យ ចាស់ជរាចូលនិវត្តន៍ (វនប្រស្ថៈ) ។ នៅក្នុងសង្គមហិណ្ឌូ មានវ័យទីបួនមួយទៀតគឺ សន្យាសៈ ជាវ័យដែលរស់នៅតាមបែបតាឥសី ឬអ្នកសច្ចំ ដែលមានចិត្តប្រកបដោយសន្តិភាព អហិង្សា លះបង់កាមសុខក្នុងលោកគ្រប់យ៉ាង ។

អ្នកប្រាជ្ញល្បីៗមួយចំនួនរបស់ខ្មែរសម័យបុរាណ (យោងតាម លី ធាមតេង) មានដូចជា៖

១. ព្រះមហាថេរសង្ឃបាល សម័យនគរភ្នំ ព.ស. ១០០២-១០៦៧ (បញ្ចូលបន្ថែម)។

២. បណ្ឌិត សិវសោម (សិលាចារឹកប្រាសាទកណ្ដាលដើម) សម័យរាជ្យស្តេច ឥន្ទ្រវរ្ម័ន រវាងគ.ស. ៨៧៧ ទៅ ៨៨៩ ។

៣. បណ្ឌិត យតិអមរភារៈ (សិលាចារឹកភ្នំបាយង្គ) សម័យរាជ្យស្ដេច រាជេន្ទ្រវរ្ម័ន គ.ស. ៩០៨-៩៤៤ (?) ។

៤. បណ្ឌិត ទិវាករ (សិលាចារឹកប្រាសាទកំពិល) សម័យរាជ្យស្ដេច យសោវរ្ម័ន រវាងគ.ស. ៩៤៤-៩៦៨ ។

៥. បណ្ឌិត កវិន្ទ្រ (សិលាចារឹកប្រាសាទខ្នារ) សម័យរាជ្យស្តេច ជ័យវរ្ម័នទី ៧ រវាង គ.ស. ១០៩០-១១០៩ ។

៦. ព្រះនាង ឥន្ទ្រទេវី (សិលាចារឹកវិមានអាកាស) មហេសីស្ដេចជ័យវរ្ម័នទី ៧ រវាង គ.ស. ១០៩០-១១០៩ ។ 

មកដល់សតវត្សរ៍ទី ២០ ហើយក៏ដោយ ក៏ប្រព័ន្ធអប់រំវត្តអារាម បន្តតាមប្រពៃណីដដែល ។ បើទោះបីជាសាលាសាធារណៈចាប់ផ្ដើមមានវត្តមានហើយក៏ដោយ សាលារៀនវត្ត នៅតែជាទីពេញនិយមជាងសាលាសាធារណៈ ព្រោះសាលារៀនវត្ត ផ្តោតសំខាន់លើការសិក្សាអប់រំផ្នែក សាសនា សីលធម៌ និងតួនាទី ដែលសង្គមកាលនោះឲ្យតម្លៃខ្ពស់ ។ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី អ្វីៗតែងមានការផ្លាស់ប្តូរ ពីសម័យមួយទៅសម័យមួយ ។ សម័យបច្ចុប្បន្ន សាលារៀនវត្ត បានថមថយឥទ្ធិពលគួរឲ្យកត់ស្គាល់ ដោយសារសាសារៀនសាធារណៈ (រដ្ឋ) មានភាពជឿនលឿនជាង និងម្យ៉ាងទៀត ដោយសារកុលបុត្រខ្មែរអាចស្វែងរកការសិក្សាបាន ដោយមិនចាំបាច់បួសរៀនដូចកាលមុនទៀត ។ ប៉ុន្តែវត្តអារាមនៅតែដើរតួសំខាន់ ក្នុងការអប់រំសីលសង្គម ដែលមិនអាចអត់បាន ព្រោះគេយល់ថា ពុទ្ធចក្រ និងអាណាចក្រ ត្រូវដើរទន្ទឹមគ្នា ។

រីឯប្រព័ន្ធសិក្សាគុរុកុលនៅឥណ្ឌាបច្ចុប្បន្ន ក៏លែងសូវពេញនិយមដែរ តាំងពីសម័យអាណានិគមអង់គ្លេសមក ដែលបាននាំមកនូវប្រព័ន្ធអប់រំបែបទំនើបកម្ម ។ ភាគច្រើន គុរុកុលនៅពេញនិយមសម្រាប់ពួកអ្នកបួសព្រាហ្មណ៍ នៅតាមអាស្រមនានាតែប៉ុណ្ណោះ ៕

© រក្សាសិទ្ធិដោយលោកវិទូ